حمام وکیل شیراز؛ تاریخ و فرهنگ در قلب شهر بهار نارنج

سفر به شیراز به معنای قدم گذاشتن به دنیایی از تاریخ، هنر و ادبیات است که هر گوشه‌اش داستانی شنیدنی برای روایت دارد. در میان تمام جاهای دیدنی شیراز، مجموعه زندیه همچون نگینی درخشان بر انگشتری این شهر می‌درخشد. یکی از برجسته‌ترین اجزای این مجموعه، حمام وکیل شیراز است؛ مکانی برای صیقل دادن جسم و روح و تعاملات اجتماعی در ایران قدیم. بازدید از حمام وکیل فرصتی است تا با سبک زندگی، آداب و رسوم و مهندسی حیرت‌انگیز عصر کریم خان زند آشنا شوید.

حمام وکیل شیراز کجاست؟

حمام وکیل به انگلیسی Vakil Bathhouse در قلب بافت تاریخی شهر شیراز و در همسایگی سایر بناهای مشهور دوره زندیه واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی ممتاز باعث شده تا گردشگران بتوانند با یک برنامه‌ریزی ساده، از چندین اثر ثبت ملی به صورت همزمان بازدید کنند. این حمام دقیقا در غرب مسجد وکیل و در مجاورت بازار وکیل شیراز قرار گرفته که نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک حمام‌ها در شهرسازی قدیم ایران بوده است.

موقعیت جغرافیایی حمام وکیل شیراز روی نقشه گوگل

آدرس حمام وکیل شیراز

از نظر آدرس، این حمام در خیابان طالقانی و در نزدیکی میدان شهدا (شهرداری سابق) قرار دارد. بافت اطراف حمام وکیل، بافتی سنتی و سنگ‌فرش شده است که پیاده‌روی در آن، حس و حال نوستالژیک شیراز قدیم را زنده می‌کند. نزدیکی این بنا به ارگ کریم خان زند نیز باعث شده تا این محور، به یکی از پرترددترین مسیرهای گردشگری در استان فارس تبدیل شود.

اگر مسافر شیراز هستید، پیدا کردن حمام وکیل احتمالا ساده‌ترین بخش سفر شما خواهد بود؛ زیرا هر تابلوی راهنمایی در مرکز شهر، شما را به سوی این شاهکار معماری هدایت می‌کند.

تاریخچه حمام وکیل

حمام وکیل شیراز به دستور کریم‌خان زند، پادشاه عادل و خوش‌نام سلسله زندیه، در سال 1187 هجری قمری ساخته شد. کریم‌خان که خود را وکیل‌الرعایا می‌نامید، اهتمام ویژه‌ای به آبادانی شهر شیراز و رفاه حال مردم داشت. ساخت این حمام بخشی از پروژه بزرگ شهری او بود که شامل مسجد، بازار، آب‌انبار و ارگ می‌شد.

هدف از ساخت این حمام، ایجاد مکانی عمومی و در عین حال باشکوه برای استفاده طبقات مختلف جامعه بود. برخلاف بسیاری از حمام‌های تاریخی که مختص اشراف بودند، حمام وکیل به روی عموم مردم باز بود و همین امر، محبوبیت کریم‌خان را دوچندان می‌کرد.

گرمخانه وکیل شیراز

نحوه گرم کردن آب حمام وکیل

از نظر معماری و پلان حمام وکیل شیراز و نحوه گرم کردن، حمام وکیل یک شاهکار تمام‌عیار محسوب می‌شود. سیستم گرمایشی این حمام از طریق تونل‌هایی در زیر کف حمام تعبیه شده بود که به آن گربه‌رو می‌گفتند. آتشدان یا تون، در بخش زیرین حمام قرار داشت و آب در دیگ‌های بزرگ مسی (هفت‌جوش) گرم می‌شد. هوای گرم و دود حاصل از آتش، وارد دالان‌های باریک زیر کف (گربه‌رو) می‌شد و پس از گرم کردن کف حمام، از طریق دودکش‌ها خارج می‌گردید.

این سیستم هوشمندانه باعث می‌شد تا کف حمام با کمترین میزان مصرف سوخت، همواره گرم بماند و انرژی هدر نرود. همچنین طراحی ورودی حمام به گونه‌ای بود که از ورود هوای سرد بیرون و خروج هوای گرم و مرطوب داخل جلوگیری می‌کرد. این امر نشان از دانش بالای معماران آن دوره در زمینه عایق‌بندی حرارتی دارد.

بخش های مختلف حمام وکیل شیراز

معماری حمام‌های ایرانی بسیار پیچیده و مبتنی بر طب سنتی بوده است. بر اساس باورهای طب سنتی، بدن انسان نباید به‌طور ناگهانی از هوای سرد به گرم (یا بالعکس) وارد شود. به همین دلیل، حمام عمومی شیراز دارای سلسله‌مراتبی از فضاهای مختلف است که هر کدام کارکرد خاص خود را داشتند.

در ادامه به تشریح دقیق این بخش‌ها می‌پردازیم.

ورودی حمام وکیل

ورودی حمام، اولین نقطه تماس بازدیدکنندگان با این شاهکار معماری است. در طراحی ورودی حمام وکیل، معماران دوره زندیه از یک هشتی کوچک با سقف گنبدی استفاده کرده‌اند که با یک راهروی مورب و زاویه‌دار به بخش اصلی متصل می‌شود.

این راهرو که با شیبی ملایم به سمت پایین می‌رود، دو کارکرد حیاتی داشته است: اول اینکه سطح حمام را پایین‌تر از سطح زمین قرار می‌داد تا از گرمای زمین برای حفظ دما استفاده شود و آب‌رسانی از قنوات راحت‌تر صورت بگیرد. دوم اینکه این دالان زاویه‌دار، مانع از تبادل مستقیم حرارت بین فضای بیرون و داخل می‌شد. همچنین تزیینات مقرنس‌کاری ظریف در سردر ورودی، نویدبخش ورود به مکانی باشکوه است که فراتر از یک محل شستشو است.

بازدید از حمام وکیل شیراز

سربینه (رختکن)

پس از عبور از راهروی ورودی، به یکی از زیباترین بخش‌های حمام یعنی سربینه حمام وکیل می‌رسید. سربینه که در واقع همان رختکن امروزی است، فضایی وسیع، هشت‌ضلعی و مسقف با گنبدی بلند است که بر روی هشت ستون سنگی یکپارچه استوار شده است. این ستون‌های سنگی که با ظرافت تمام پیچ خورده و تراشیده شده‌اند، از جنس سنگ گندمک گوگرددار هستند که مقاومت بالایی در برابر رطوبت دارند.

سیستم مدیریت لباس‌ها و وسایل شخصی در رختکن حمام وکیل بسیار منظم بود. هر فرد یا گروه، طاقچه و سکوی مخصوص به خود را داشت. البته سربینه تنها محل تعویض لباس نبود؛ بلکه مکانی برای استراحت، نوشیدن چای، کشیدن قلیان و گفتگوهای طولانی قبل و بعد از استحمام بود. دورتادور سربینه سکوهای سنگی تعبیه شده‌اند که محل نشستن افراد بود و در زیر این سکوها، محل‌هایی برای قرار دادن کفش‌ها در نظر گرفته شده بود. نورپردازی این فضا از طریق نورگیرهای شیشه‌ای در سقف تامین می‌شد که فضایی رویایی و آرامش‌بخش را پدید می‌آورد.

میاندر (هشتی ارتباطی)

میاندر فضایی واسط و راهرویی پیچ‌دار است که سربینه (فضای نیمه‌گرم) را به گرمخانه (فضای گرم) متصل می‌کند. میاندر با طراحی خاص خود، به بدن اجازه می‌داد تا کم‌کم با تغییر دما سازگار شود. در این بخش معمولا خدمات جانبی مانند سرویس‌های بهداشتی و اتاق‌های نظافت شخصی (نوره‌کشی) نیز قرار داشت.

دالان‌های میاندر در حمام وکیل با شیب و زاویه‌ای دقیق طراحی شده‌اند تا بخار و گرمای گرمخانه به سمت رختکن فرار نکند و رطوبت در بخش اصلی حفظ شود.

حمام وکیل در شیراز

گرمخانه حمام وکیل

قلب تپنده حمام وکیل شیراز، گرمخانه است. این فضا که برای شستشو و استحمام طراحی شده، فضایی مربعی‌شکل با چهار ستون سنگی در میان است که طاق‌های ضربی روی آن‌ها قرار گرفته‌اند. کف گرمخانه به دلیل سیستم گربه‌رو همیشه گرم بود و بخار آب فضا را پر می‌کرد تا منافذ پوست باز شود.

در معماری گرمخانه وکیل، از سنگ‌فرش‌هایی استفاده شده که از لیز خوردن جلوگیری کند. سیستم نورگیری در اینجا نیز مانند سربینه، از طریق شیشه‌های سقف انجام می‌شد. دلاک‌ها در این بخش حضور داشتند و خدماتی مانند مشت‌ومال، کیسه‌کشی و شستشوی سر و بدن را به مشتریان ارائه می‌دادند.

خزینه ها

در ضلع شمالی گرمخانه، خزینه‌ها قرار داشتند. خزینه حوضچه‌های بزرگی از آب گرم و ولرم بود که افراد برای آب‌کشی نهایی و غسل کردن وارد آن می‌شدند. در حمام وکیل، معمولا سه خزینه وجود داشت: خزینه آب گرم، خزینه آب سرد و خزینه آب ولرم. آب این خزینه‌ها توسط دیگ‌های بزرگ مسی که در زیر آن‌ها قرار داشت و با آتش تون گرم می‌شد، به دمای مطلوب می‌رسید.

حمام وکیل

شاه نشین و حاکم نشین

در دو طرف گرمخانه، دو شاه‌نشین یا بخش اختصاصی وجود دارد که از سایر قسمت‌ها متمایز است. این بخش‌ها که شاه‌نشین یا حاکم‌نشین نامیده می‌شدند، مخصوص استفاده بزرگان و اشراف بوده است. شاه‌نشین‌ها دارای سکوهای اختصاصی و حوضچه‌های سنگی کوچک‌تری بودند و تزیینات آهک‌بری روی دیوارها و سقف آن‌ها با ظرافت و جزئیات بیشتری کار شده بود.

حضور در شاه‌نشین، به معنای دریافت خدمات ویژه‌تر و حفظ حریم خصوصی بیشتر برای مقامات بود.

حوض حمام وکیل

یکی از زیباترین عناصر بصری در حمام وکیل شیراز، حوض سنگی هشت‌ضلعی است که در مرکز سربینه قرار دارد. این حوض نه‌تنها به تلطیف هوا و زیبایی فضا کمک می‌کرد، بلکه در گذشته دارای فواره‌ای بود که صدای آب را در فضای گنبدی حمام منعکس می‌کرد و آرامشی وصف‌ناپذیر به وجود می‌آورد.

در گذشته، افراد پس از استحمام، پاهای خود را در آب سرد این حوض می‌شستند تا دمای بدنشان متعادل شود. امروزه نیز این حوض با آب‌نمای زیبا، مرکز توجه گردشگران و عکاسان در بدو ورود به موزه است.

حمام وکیل

در حمام وکیل شیراز چه مراسم هایی برگزار می شد؟

در حمام وکیل شیراز، مراسم‌های متعددی با آداب و تشریفات خاص برگزار می‌شد. یکی از معروف‌ترین آن‌ها، حمام زایمان بود که در روز دهم تولد نوزاد انجام می‌شد و مادر و نوزاد را با گل و شیرینی و اسپند به حمام می‌آوردند تا پاک شوند. مراسم دیگر، حمام عروسی بود که هم برای داماد و هم برای عروس (در سانس‌های جداگانه یا روزهای قرق شده) با ساز و دهل، پخش شیرینی و حنابندان همراه بود.

همچنین مراسم حمام عید قبل از نوروز و مراسم‌های مذهبی برای غسل‌های خاص نیز در اینجا برگزار می‌شد. فضای سربینه حمام محلی برای حنا‌بندان بود که در آن زنان یا مردان با خواندن ترانه‌های محلی شیرازی (واسونک) و حنا گذاشتن بر دست و پا، شادی می‌کردند. حل‌وفصل اختلافات خانوادگی، آشنایی مادران برای خواستگاری دختران و حتی معاملات تجاری میان بازاریان، از دیگر کارکردهای اجتماعی حمام وکیل بود که فراتر از یک شستشوی ساده محسوب می‌شد.

معرفی موزه حمام وکیل (موزه گرمابه)

پس از انقلاب و با ثبت ملی این اثر، حمام وکیل تغییر کاربری داد و اکنون به عنوان موزه مردم شناسی گرمابه وکیل شناخته می‌شود. سازمان میراث فرهنگی مجسمه‌های مومی بسیار طبیعی را در بخش‌های مختلف حمام قرار داده است تا بازدیدکنندگان بتوانند تصویری زنده از گذشته داشته باشند. این مجسمه‌ها صحنه‌هایی از استحمام، مشت‌ومال، حجامت، حنابندان، کشیدن قلیان در سربینه و حتی گفتگوهای روزمره مردم و بزرگان زندیه را بازسازی کرده‌اند.

وقتی وارد موزه می‌شوید، گویی زمان متوقف شده است. مجسمه دلاک‌ها در حال کیسه کشیدن، مجسمه بزرگان در حال چپق کشیدن و صحبت کردن و بازسازی دقیق لباس‌ها و ابزار آن دوره، همگی به درک بهتر فضای تاریخی کمک می‌کنند. این موزه یکی از بهترین مکان‌ها برای عکاسی هنری و آشنایی با فرهنگ عامه مردم شیراز است و اطلاعات بصری ارزشمندی را در اختیار گردشگران قرار می‌دهد.

بهترین زمان بازدید از حمام وکیل شیراز

بهترین زمان سفر به شیراز و بازدید از حمام وکیل با توجه به آب و هوای شیراز، فصل‌های معتدل سال یعنی بهار و پاییز است. در این دو فصل، هوا خنک و مطبوع بوده و پیاده‌روی در بافت تاریخی شیراز، جایی که حمام وکیل در قلب آن قرار دارد، لذت‌بخش‌تر است. بهار شیراز به‌ویژه فروردین و اردیبهشت، با عطر بهار نارنج و آب‌وهوای دلپذیر، شرایطی ایده‌آل را برای بازدید از آثار تاریخی فراهم می‌کند.

در فصل پاییز نیز دمای هوا مناسب است و خبری از گرمای شدید تابستان یا شلوغی‌های نوروز نیست؛ بنابراین گردشگران می‌توانند با آرامش بیشتری فضای تاریخی حمام وکیل را مشاهده و عکاسی کنند. با وجود اینکه حمام مکان سرپوشیده‌ای است، اما برای گشت‌وگذار در اطراف مجموعه و سایر بناهای ارگ کریمخانی، انتخاب زمان‌هایی با آب‌وهوای معتدل تجربه سفر شما را بسیار دلپذیرتر خواهد کرد.

حمام وکیل شیراز

روزها و ساعت بازدید از حمام وکیل در شیراز

حمام وکیل شیراز معمولا همه‌روزه (حتی جمعه‌ها) پذیرای گردشگران است. ساعات کاری در نیمه اول سال (بهار و تابستان) معمولا از ساعت 8:30 صبح تا 20:30 شب و در نیمه دوم سال (پاییز و زمستان) از ساعت 8 صبح تا 19:30 عصر است. البته این ساعات ممکن است در ایام نوروز یا تعطیلات خاص تغییر کند و یا در روزهای سوگواری رسمی تعطیل باشد.

توصیه ما این است که بازدید خود را به ساعات میانی روز موکول نکنید، زیرا در این ساعات ازدحام جمعیت زیاد است. بهترین زمان برای بازدید و گرفتن عکس حمام وکیل شیراز با آرامش، ساعات اولیه صبح یا اواخر وقت است. همچنین در نظر داشته باشید که فروش بلیط معمولا نیم ساعت قبل از پایان وقت بازدید متوقف می‌شود، پس حتما برنامه‌ریزی زمانی دقیقی داشته باشید.

هزینه بازدید از حمام وکیل در شیراز

قیمت بلیط حمام وکیل شیراز برای گردشگران داخلی و خارجی متفاوت است. این مبلغ توسط وزارت میراث فرهنگی تعیین می‌شود و سالانه تغییر می‌کند. در حال حاضر (سال 1404)، هزینه ورودی برای گردشگران ایرانی 30 هزار تومان و برای گردشگران خارجی 250 هزار تومان است.

حمام وکیل در شیراز

چگونه به حمام وکیل در شیراز برویم؟

دسترسی به حمام وکیل شیراز، به دلیل موقعیت مرکزی آن بسیار راحت است. سریع‌ترین و راحت‌ترین راه، استفاده از مترو شیراز است. شما می‌توانید در ایستگاه زندیه پیاده شوید. از این ایستگاه تا حمام وکیل حدود 10 تا 15 دقیقه پیاده‌روی در مسیر زیبا و توریستی خیابان زند و طالقانی در پیش دارید.

اتوبوس‌های خطی که به سمت میدان شهدا (شهرداری) حرکت می‌کنند نیز گزینه مناسبی هستند. پایانه اتوبوس‌رانی میدان نمازی نیز دسترسی خوبی به این منطقه دارد. تمامی تاکسی‌های سطح شهر شیراز، لوکیشن حمام وکیل و بازار وکیل را به خوبی می‌شناسند و برای رفت و آمد بسیار مناسب هستند.

اگر با خودروی شخصی سفر می‌کنید، باید بدانید که خیابان‌های اطراف مجموعه زندیه معمولا شلوغ و دارای طرح ترافیک یا محدودیت پارک هستند. بهترین کار استفاده از پارکینگ‌های عمومی نزدیک بازار وکیل است، اما توصیه اکید ما استفاده از حمل‌ونقل عمومی برای فرار از ترافیک مرکز شهر است.

جاهای دیدنی نزدیک به حمام وکیل

یکی از مزیت‌های بزرگ بازدید از این حمام شیراز، هم‌جواری آن با دیگر جاهای دیدنی شیراز است. شما می‌توانید با یک تیر چند نشان بزنید و از جاذبه‌های زیر در یک روز دیدن کنید:

• مسجد وکیل شیراز: این مسجد دقیقا در غرب حمام واقع شده و با ستون‌های سنگی مارپیچ و کاشی‌کاری‌های صورتی و لاجوردی‌اش شهرت جهانی دارد.
• بازار وکیل: درست در کنار حمام قرار دارد. اینجا بهترین مکان برای خرید سوغات شیراز، پارچه‌های عشایری، مسقطی و انواع عرقیات است.
• ارگ کریم‌خان: با پیاده‌روی 5 دقیقه‌ای به ارگ باشکوه کریم‌خانی می‌رسید که زمانی محل زندگی و حکومت وکیل‌الرعایا بوده است.
• سرای مشیر شیراز: در انتهای بازار وکیل جنوبی، فضایی دل‌انگیز با معماری قاجاری و حوضی زیبا منتظر شماست.
• موزه پارس (عمارت کلاه‌فرنگی): این موزه در باغ نظر و نزدیک ارگ قرار دارد که آرامگاه کریم‌خان زند نیز در آنجاست.

ارگ کریم‌خان

در نزدیکی حمام وکیل شیراز به کدام رستوران ها برویم؟

پس از یک گشت‌وگذار تاریخی، هیچ‌چیز به‌اندازه یک غذای اصیل شیرازی نمی‌چسبد. خوشبختانه اطراف حمام وکیل پر از گزینه‌های جذاب است. از جمله بهترین رستوران های شیراز در نزدیکی ارگ و حمام وکیل باید به این گزینه‌ها اشاره کنیم:

• رستوران سنتی شرزه: یکی از قدیمی‌ترین و باکیفیت‌ترین رستوران‌های شیراز که در نزدیکی ورودی بازار وکیل قرار دارد و کباب‌ها و موسیقی زنده‌اش معروف است.
• رستوران وکیل: در داخل بازار وکیل (بازار فرش‌فروش‌ها) و در مجموعه سرای مهر واقع شده که فضایی کاملا سنتی و چایخانه‌ای دارد.
• فالوده شیرازی‌های پشت ارگ: اگر به دنبال میان‌وعده هستید، حتما فالوده بستنی‌های معروف پشت ارگ کریم‌خان را امتحان کنید که فاصله کمی با حمام دارند.
• کافه رستوران‌های خیابان طالقانی: در مسیر پیاده‌روی، کافه‌های مدرن و سنتی زیادی وجود دارند که برای استراحت و نوشیدن شربت بهارنارنج عالی هستند.

سفر به شیراز و بازدید از گرمابه وکیل

حمام وکیل شیراز، آینه‌ای تمام‌نما از فرهنگ، هنر و تمدن ایران در دوران زندیه است. بازدید از این بنا، به معنای لمس زندگی نیاکان ماست؛ لمس معماری هوشمندانه‌ای که با اقلیم سازگار بود و فرهنگی که به پاکیزگی و معاشرت اهمیت می‌داد.

امیدواریم این راهنما توانسته باشد اشتیاق شما را برای دیدن این اثر جاودانه دوچندان کند. اگر قصد دارید به شهر شعر، ادب و تاریخ سفر کنید و در هوای دلپذیر شیراز نفس بکشید، همین حالا برنامه‌ریزی سفر خود را آغاز کنید. برای تجربه سفری بی‌دغدغه و خاطره‌انگیز، همین حالا قیمت‌های بلیط هواپیما شیراز را در وب‌سایت تریپ بررسی کرده و با اطمینان خاطر راهی شهر بهارنارنج شوید.