ارگ علیشاه تبریز، نماد شکوهمند شهر

به روز رسانی: 03 دی ، 1402 جاذبه های گردشگری

یکی از جاذبه های تاریخی شهر تبریز، ارگ علیشاه است. تاریخچه ارگ علیشاه نشان از دوران پرفراز و نشیب این بنا دارد. سبک معماری ارگ علیشاه متعلق به دوره ایلخانی است و امروزه به عنوان نماد شکوهمند شهر تبریز شناخته می شود. اگر با پرواز تهران تبریز، عازم سفر هستید، با تمام اطلاعات گردشگری و مسیر دسترسی به ارگ علیشاه آشنا شوید. برای داشتن سفری مقرون به صرفه از بلیط چارتر هواپیما غافل نشوید.

ارگهای تاریخی ایران

در ایران قدیم به قلعه های بزرگ و مهم، ارگ می گفتند. از نمونه هایی که امروز به جا مانده می توان به ارگ بم در کرمان، ارگ کریمخان زند در شیراز، ارگ گوگد در اصفهان، ارگ کلاه فرنگی در بیرجند، ارگ راین در کرمان و ارگ علیشاه در تبریز اشاره کرد.

ارگ علیشاه تبریز در تاریخ

ارگ تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایران، در اوایل قرن هشتم هجری و پس از ساخت گنبد سلطانیه احداث شده است. این مجموعه که شامل مدرسه، مسجد و خانقاه، بیرون از محله نارمیان تبریز قرار داشت. به گفته مورخان صحن مسجد آن از ایوان کسرا بزرگتر بود. بانی این بنای عظیم، تاج الدین علیشاه وزیر الجایتو است. سال 740 هجری، ایوان مسجد فرو می ریزد و ادامه پروژه متوقف می شود. چندین زلزله مهیب تاریخی نیز به ارگ آسیب زیادی وارد می کند. در دوره صفوی، فلاندن جهانگرد معروف فرانسوی از ارگ علیشاه دیدن کرده بود، آن زمان ارگ به بازار اسلحه فروشی تبدیل شده بود. دوره مشروطه، ارگ مقر ستارخان و هوادارانش بود که با حمله شاه قاجار، بخشهایی از ارگ به توپ بسته شد. با این حال قاجاریان با حصارکشی اطراف ارگ، آنرا به یک پادگان نظامی تبدیل کردند. از همان زمان نام ارگ روی این بنا ماند و تا اوایل پهلوی به همین شکل سرپا بود. در دوره پهلوی اول حصار ارگ کامل منهدم شد و یک آمفی تئاتر به نام شیر و خورشید مجاور ارگ برای اجرای تئاترهای مدرن ساخته شد که بعد از انقلاب تخریب گردید. در دوره پهلوی دوم هم پارک و فضای سبز به این محوطه تاریخی اضافه شد. در دوران بعد از انقلاب هم بخشی از دیوار ایلخانی و تمام قسمتهای قاجاری تخریب و با ساخت مصلی مجاور ارگ، آسیب کالبدی فراوانی به این بنای شکوهمند وارد شد.

ارگ علیشاه تبریز یادگار دوران ایلخانی

معماری ارگ علیشاه تبریز

بعد از حمله مغول به ایران، سبک جدیدی از معماری پدید آمد که به شیوه آذری معروف است. غازان خان فرومانروای قدرتمند ایلخانی، تبریز را مرکز حکومت خود قرار داد و به دلیل ساخت معماری جدید در تبریز به نام آذری معروف شد. ارگ علیشاه از بناهای شاخص سبک آذری است. سازه آجری و عظیم ارگ علیشاه با ایوان بلند، از ویژگیهای این سبک معماری ایرانی است. بنای باقیمانده ارگ دارای طول 21 متر، عرض 51 متر و ارتفاع 33 متر است. این ساختمان عظیم از دو لایه دیوار با قطر ۱۰ متر ساخته شده است. طول بنا در اصل پلان ارگ علیشاه، ۶۵ متر بوده که بخش عمده آن از میان رفته است. از زیبایی های کم نظیر این بنا در دنیا، محراب ارگ علیشاه به ارتفاع 30 متر در شبستان جنوبی است. عرض دهانه ایوان ارگ 4 متر است. برخی کاربری بنای باقیمانده را آرامگاهی متعلق به علیشاه می دانند که در ادامه مسجد بزرگی بوده که امروز اثری از آن نیست. این بخش شمالی بنا بیش از 2 هزار متر مربع مساحت داشته است.

نقشه ارگ علیشاه که بخش زیادی از میان رفته است.

ارگ علیشاه در زلزله تبریز

تبریز در طول تاریخ همواره در معرض زلزله های مهیبی بوده است. در سال 1119 شمسی زلزله ای بزرگ، بخشی از ارگ تبریز را ویران ساخت. یکی دیگر از این زلزله ها سال 1153 شمسی اتفاق افتاد که 40 هزار نفر کشته شدند و آسیبی جدی به بناهای ارزشمند شهر و از جمله ارگ علیشاه وارد شد. میرزا حسن طباطبایی درسفرنامه اش به این زلزله اشاره کرده است.

تخریب ارگ علیشاه تبریز

اولین تخریب های ارگ علیشاه در اثر زلزله آغاز شد. به دلیل کمبود اطلاعات، جز اشاره در سفرنامه ها، خبری از ارگ علیشاه در دسترس نیست. قطعا حمله محمد شاه قاجار و روسها دومین تخریب جدی ارگ بوده است. دوره پهلوی نیز با برنامه های توسعه مدرن، آثاری از ارگ را از میان برد. حتی ایجاد تالار شیر خورشید با وجود سیستم آکوستیک و سبک معماری آلمانی هم از تخریب دور نماند و سال 59 تخریب گردید. با وجود ثبت ملی ارگ علیشاه در آثار تاریخی ایران، تا دهه 70 این تخریبها جریان داشت.

تنها ایوان به جا مانده از ارگ علیشاه پس از تخریبها