موزه مردم شناسی مشهد کجاست؟

اگر در سفرتان به مشهد بخواهید که علاوه‌بر زیارت حرم امام رضا (ع)، شهر را نیز بیشتر بشناسید و درباره تاریخ و فرهنگ مردم اطلاعاتی به دست آورید، پس تماشای موزه مردم شناسی مشهد و گشتن در میان بخش‌های مختلفش می‌تواند تجربه لذت‌بخشی باشد و اطلاعات عمومیتان را افزایش دهد.
در این مقاله، از تاریخچه این مکان دیدنی می‌گوییم؛ درباره بخش‌های مختلفش توضیح می‌دهیم و با امکانات و مقرارت موزه مردم شناسی مهدی قلی بیک آشنا می‌شویم.

تاریخچه موزه مردم شناسی مشهد یا حمام شاه

موزه ی مردم شناسی مشهد همیشه هم کاربری موزه نداشته و درواقع از سال ۱۳۸۵ آغاز به کار کرده است. قبل از آن، یک حمام تاریخی و یادگاری از دوران صفویه بود که به حمام مهدی قلی بیک یا حمام شاه نیز شناخته می‌شد. در زمان‌های قدیم، حمام‌های زیادی در نزدیکی حرم و بازار قرار داشت و اهالی شهر و مسافران از این حمام‌ها استفاده می‌کردند؛ اما کم‌کم با گسترش شهر و به‌خصوص وسیع‌تر شدن محدوده اطراف حرم در سال ۱۳۵۴، بسیاری از این حمام‌ها و حتی بسیاری از خانه‌های قدیمی و بناهای تاریخی تخریب شدند. تنها حمامی که باقی ماند، حمام مهدی قلی بیگ بود.

این بنای تاریخی یکی از بزرگترین حمام‌های ایران است که در بازار بزرگ مشهد و نزدیک به مسجدی به نام مسجد شاه قرار دارد. دلیل نام‌ دوم این بنا نیز همین نزدیکی به مسجد شاه است.

حمام مهدی قلی بیک در سال ۱۳۰۰ شمسی، به خواسته فردی به همین نام ساخته شده و برای استفاده ساکنین و زائرین مشهد مقدس، وقف شد. مهدی قلی بیگ یکی از امرای ترک خراسان و میرآخور شاه عباس صفوی بود. همچنین به‌عنوان سفیر، روابط زیادی با کشورهای خارجی، مثل روسیه و روم داشت و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود.

جالب است بدانید که با وجود این حمام در سال ۱۳۵۶ در فهرست بناهای تاریخی ایران ثبت شد، تا سال‌ها مورد استفاده مردم قرار می‌گرفت. در آن دوره به دلیل عدم توجه، بسیاری از بخش‌های بنا آسیب دید؛ اما در سال ۱۳۷۸ بازسازی‌ حمام شاه آغاز شد و در سال ۱۳۸۵ نیز به موزه مردم شناسی مشهد تغییر کاربری داد.

معماری موزه مردم شناسی مشهد

این سازه تاریخی که از مهم‌ترین موزه های مشهد به شمار می‌رود، علاوه‌بر معماری زیبا و نقش‌ونگار خیره‌کننده بر روی دیوارهایش که هرکدام روایتگر داستانی تاریخی هستند، دو ویژگی بسیار خاص دارد؛ سیستم گرمایش و نورپردازی این بنا به‌تنهایی می‌تواند هر گردشگری را به حیرت وادارد. این حمام یک اتاق گرمایش داشته که برای روشن نگه‌داشتن آتش برای گرم کردن آب و فضای ساختمان استفاده می‌شد. دود این آتش با استفاده از کانال‌هایی زیگزاگی از زیر ساختمان عبور می‌کرد و از آن خارج می‌شد. در طی این فرایند، ساختمان هم همیشه نوعی سیستم گرمایش از کف داشت. برای اینکه داخل حمام تاریک نباشد و نور بتواند وارد شود نیز نورگیرهایی به نام گلجام در جای‌جای ساختمان تعبیه شده بود که با بازی جذابی که با نور داشتند، باعث می‌شدند حمام همیشه روشن بماند.

تصویری از معماری موزه مردم شناسی مشهد

بخش‌های مختلف موزه مردم شناسی مشهد

حالا که بیشتر با موزه و حمام تاریخی مهدی قلی بیک آشنا شده‌اید، احتمالاً دوست داشته باشید که درباره بخش‌های مختلف آن هم اطلاعاتی به دست آورید. در ادامه، به معرفی این قسمت‌ها می‌پردازیم.

سربینه یا رخت کن حمام شاه

بزرگترین بخش این حمام را سربینه یا رخت‌کن تشکیل می‌دهد. در سربینه، چندین لایه نقاشی از جنس آهک و گچ وجود دارد که قدیمی‌ترین لایه به دوره صفوی، یعنی ۴۰۰ سال پیش و جدیدترین لایه به اواخر دوره قاجار، یعنی ۱۰۰ سال پیش مربوط می‌شود. موضوع نقاشی‌ها داستان‌های عامیانه، تصاویر پهلوانان، اسطوره‌ها، صور فلکی و... هستند. همچنین، در ساخت سربینه، قوس‌هایی به چشم می‌خورد که از معماری اصفهانی الهام گرفته شده است.
رخت‌کن حمام از چهار غرفه تشکیل شده که سه قسمت مخصوص تعویض لباس و قرار دادن وسایل شخصی افراد معمولی و غرفه چهارم مخصوص اشراف و درباریان بوده است. غرفه درباریان را شاه‌نشین می‌نامیدند که از نظر اندازه و نور، بزرگتر و روشن‌تر از غرفه‌های عادی بود. حمام یک قسمت هم برای مسئول حساب و کتاب داشت و فردی که وسایل موردنیاز شست‌شو را در اختیار مشتریان قرار می‌داد.

هشتی یا میاندر

بعد از اینکه مشتری‌ها رخت‌های خود را در سربینه درمی‌آوردند، وارد فضایی به نام هشتی یا میاندر می‌شدند. این بخش درواقع راه ارتباطی رخت‌کن و گرمابه بود. در هشتی، یک حوض آب سرد قرار داشت که همه افراد باید پس از اتمام شستشو و هنگام خروجشان از گرمابه، پای خود را درون آن حوض می‌گذاشتند و می‌شستند. این کار باعث می‌شد که دمای بدن افراد کاهش پیدا کند و به تعادل برسد؛ درنتیجه، بدن برای ورود به سربینه و سپس خارج شدن از حمام کاملاً آماده شده و از سرماخوردن آن جلوگیری می‌شد.

گرمخانه

گرمخانه مهم‌ترین بخش حمام شاه مشهد و مخصوص استحمام بود. این قسمت مربعی‌شکل است و سقفی گنبدی دارد. در بخش شمالی گرمخانه نیز نظافت‌خانه قرار داشت. در نظافت‌خانه، افراد می‌توانستند به اصلاح موی بدن و... بپردازند.
سنگ‌های کف گرمخانه از معادن اطراف مشهد جمع‌آوری شده و ضخامت بسیار زیادی داشتند. این سنگ‌ها تا اندازه‌ای از سرایت عفونت و بیماری‌های پوستی جلوگیری می‌کردند؛ اما بازهم برای افرادی که بیماری‌های مُسری و خطرناک داشتند یا معلول بودند فضایی به‌نام خلوت‌گاه در نظر گرفته شده بود که از دیگران جدا باشند. آن‌ها باید آب موردنیازشان را از دریچه‌ای کوچک که به خزینه راه داشت تهیه می‌کردند.
گرمخانه یک بخشی هم مخصوص اشراف‌زادگان و افراد ثروتمند داشت که می‌توانستند جداگانه و دور از افراد عادی حمام کنند.

عکسی از حمام شاه مشهد

خزینه

در بخش غربی موزه مردم شناسی مشهد خزینه حمام قرار دارد. افراد پس از شست‌وشو در گرمخانه، وارد خزینه می‌شدند و بدنشان را با آب می‌شستند. در ابتدا، برای تأمین آب خزینه از قنات‌های مشهد استفاده می‌شد؛ اما به‌مرور سیستمی تعبیه شد تا آب را از طریق یک سیستم آب‌رسانی وارد حوضچه‌های تصفیه کند. آب مدتی در این بخش می‌ماند تا گل‌ولای آن ته‌نشین شود. سپس در دیگ‌هایی مسی گرم می‌شد و سرانجام به بخش‌های مختلف حمام می‌رسید.

آتش‌ خانه؛ تون یا گلخن

کاربرد این بخش را می‌توانید از نامش حدس بزنید. آتش‌خانه مخصوص گرم کردن آب و فضای حمام مهدی قلی بیک بود. در این قسمت، کوره‌هایی برای روشن کردن آتش قرار داشت و جای آن‌ها دقیقاً در زیر دیگ‌های آب در نظر گرفته شده بود.
فردی به نام «تون تاب» که مسئول روشن کردن و روشن نگه‌داشتن آتش بود، در این بخش کار می‌کرد. تون تاب از خس‌وخاشاک گرفته تا فضولات حیوانی و پارچه، هرچیزی را برای روشن نگه داشتن آتش استفاده می‌کرد.

قطعاً از سوختن این مواد دود تولید می‌شد. حالا فکر می‌کنید برای اینکه حمام را دود فرا نگیرد، چه می‌کردند؟ برای حل این مسئله، مسیرهایی زیگزاگی به‌نام «گربه‌رو» تعبیه شده بود که درعین‌حال که دود را حرکت می‌دادند و از دودکش‌های انتهای حمام خارج می‌کردند، نوعی سیستم گرمایش از کف هم محسوب می‌شدند. در این گربه‌روها هرچندوقت‌ یک‌بار دوده جمع می‌شد که آن‌ را به‌عنوان مواد شوینده یا ساروج (نوعی ملات ساختمانی) استفاده می‌کردند. 

چاله حوض

جالب است بدانید که حمام‌های قدیمی فقط برای استحمام استفاده نمی‌شدند. در آن‌ها بخشی به نام چاله حوض قرار داشت که مشتریان می‌توانستند پس از حمام کردن، در استخر بزرگ آن به آب‌تنی و شنا بپردازند و تفریح کنند. اگر به موزه مردم شناسی مهدی قلی بیک سر بزنید، متوجه می‌شوید که بخش چاله حوض را به نمایش وسایل قدیمی، حس و حالِ کسب‌و‌کارهای قدیم، عکس‌های تاریخی حرم مطهر رضوی، وسایل زورخانه‌ای و... اختصاص داده‌اند.

امکانات موزه مردم شناسی مشهد

در ادامه با برخی از امکانات رفاهی موزه مردم شناسی مشهد آشنا خواهید شد:

• پارکینگ: نزدیک‌ترین پارکینگ به حمام شاه، پارکینگ حرم مطهر است.
• دسترسی معلولین: افرادی که دچار برخی معلولیت‌ها هستند، به‌راحتی می‌توانند از موزه دیدن کنند؛ فقط ممکن است در برخی قسمت‌ها به کمک نیاز داشته باشند.
• کافی‌شاپ و رستوران: پس از خروج از موزه می‌توانید به سمت بلوار امام‌رضا حرکت کنید و در رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌های بسیار زیادی که در این خیابان هستند، غذا میل کنید.
• و سرویس بهداشتی 

ساعت کار موزه مردم شناسی مشهد

علاقه‌مندان به گشت‌گذار در حمام شاه مشهد می‌توانند هرروز، به‌غیر از جمعه‌ها و برخی ایام تعطیل، از ساعت ۸ صبح تا ۱۲ ظهر از این موزه دیدن کنند. البته در روزهای پنجشنبه، فقط تا ساعت ۱۱:۳۰ امکان بازدید دارید. موزه در تاسوعا و عاشورای حسینی، ۲۱ رمضان و ۱۳ فروردین‌ماه نیز تعطیل است.

قیمت بلیط موزه مردم شناسی مشهد

نمی‌شود به شهری تاریخی سفر کرد و از جاذبه‌های مقصد لذت نبرد. به‌همین‌دلیل، یکی از مهم‌ترین بخش‌های هزینه سفر به مشهد نیز به هزینه بازدید از جاذبه‌های گردشگری آن مربوط می‌شود.

هزینه ورودی موزه مردم شناسی مشهد در سال 1402 به‌ازای هر نفر 5.000 تومان است. البته این رقم مخصوص توریست‌های ایرانی بوده و گردشگران خارجی باید نفری 50.000 تومان پرداخت کنند تا بتوانند حمام زیبای مهدی قلی بیک را از نزدیک ببینند. 

آدرس موزه مردم شناسی مشهد و جاهای دیدنی اطراف آن

موزه مردم شناسی در استان خراسان، شهر مشهد، انتهای خیابان اندرزگوی ۱۳ و در انتهای بازار فرش‌فروش‌ها واقع شده است. دسترسی به این بنای تاریخی بسیار راحت بوده و می‌توانید پس از زیارت از حرم امام رضا (ع) به سمت خروجی ضلع غربی حرم بروید و از آنجا به سمت مسجد شاه و موزه حرکت کنید. اما اگر بازهم نتوانستید حمام را پیدا کنید، می‌توانید از نقشه گوشی یا اهالی مشهد کمک بگیرید. آن‌ها حتماً شما را راهنمایی خواهند کرد.

پیشنهاد می‌کنیم یک روز از سفر خود را به تماشای این حمام تاریخی و جاهای دیدنی اطراف آن اختصاص دهید. دراین‌صورت، می‌توانید از دیگر جاهای دیدنی مشهد نظیر بازار رضا، باغ خونی، پارک میرزا کوچک خان، مسجد شاه، خانه تاریخی توکلی، آرامگاه نادرشاه افشار و باغ ملی نیز دیدن کنید و با کوله‌باری پر از خاطرات شیرین به شهر خود بازگردید.

موقعیت جغرافیایی موزه مردم شناسی مشهد روی نقشه گوگل

سفر به خراسان و بازدید از موزه مردم شناسی مشهد

در این مقاله برای شما از موزه مردم شناسی مشهد یا موزه مهدی قلی بیک گفتیم؛ موزه‌ای که در زمان‌های قدیم، حمام بوده و ردپای انسان‌های زیادی را در طول تاریخ در دل خود جای داده است. اگر قصد سفر به مشهد مقدس را دارید، پیشنهاد می‌کنیم علاوه‌بر زیارت، خود را به سفری سیاحتی نیز میهمان کنید و پس از تصفیه دل خود با مناجات با مولای هشتم، روح و روان تشنه خود را نیز به تماشای سایر جاهای دیدنی مشهد صفا دهید.

برای سفری آسان، سریع و البته به‌صرفه، پیشنهاد می‌کنیم با بلیط هواپیما ارزان مشهد سفر کنید؛ به‌ویژه اگر با خانواده هستید و یا فرزند کوچک به همراه دارید.

شما از کدام بناهای تاریخی مشهد دیدن کرده‌اید؟ اگر بخواهید فهرستی از دیدنی‌ترین مکان‌های فرهنگی و تاریخی استان خراسان رضوی به گردشگران پیشنهاد دهید، کدام مکان‌ها را در آن اسم می‌برید؟ حتما برایمان بنویسید.

سوالات متداول:

1. حمام مهدی قلی بیک کجاست؟

این بنا، حمامی تاریخی متعلق به دوران صفویه است که امروزه به‌عنوان موزه مردم شناسی مشهد شناخته می‌شود.

2. آدرس دقیق موزه مردم شناسی مشهد کجاست؟

این بنای تاریخی در خیابان اندرزگوی سیزدهم، انتهای بازار فرش‌فروش‌ها قرار دارد.