شب یلدا؛ جشنی به گرمای خورشید در طولانی ترین شب سال

در میان تمام جشن‌های باستانی ایران‌زمین، شب یلدا جایگاهی یگانه دارد. این شب که بلندترین شب سال است، نمادی عمیق از فرهنگ، امید و همبستگی خانواده‌های ایرانی محسوب می‌شود. وقتی دانه‌های سرخ انار در کاسه‌های سفالی می‌درخشند و عطر هندوانه در فضای خانه می‌پیچد، گویی تمام سرمای زمستان در برابر گرمای محبت و دورهمی‌های خانوادگی رنگ می‌بازد. در این مقاله همه چیز را در مورد شب یلدا، از تاریخچه تا آداب و رسوم آن بررسی می‌کنیم. اگر می‌خواهید بدانید چرا در شب یلدا فال حافظ می‌گیریم و شب یلدا 1404 دقیقا چه روزی است، با تریپ همراه باشید تا رازهای این شب جادویی را کشف کنیم.

شب یلدا 1404 چه روزی است؟

طبق تقویم رسمی شمسی، شب یلدا همیشه در آخرین شامگاه پاییز و نخستین بامداد زمستان رخ می‌دهد. این شب حد فاصل غروب آفتاب در روز 30 آذر تا طلوع آفتاب در روز 1 دی ماه است. اما شب یلدا امسال چند شنبه است؟ در سال 1404، شب یلدا مصادف با یکشنبه 30 آذر 1404 خواهد بود.

از نظر نجومی، در این شب خورشید به پایین‌ترین نقطه در افق جنوبی می‌رسد که به آن انقلاب زمستانی می‌گویند. پس از این شب، زاویه تابش خورشید به تدریج تغییر کرده و طول روزها در نیمکره شمالی اندک اندک بلندتر می‌شود. این دقت نظر در گاه‌شماری ایرانی که هزاران سال پیش توسط منجمان و ریاضیدانان برجسته محاسبه شده است، نشان از دانش عمیق نیاکان ما در علم نجوم و پیوند ناگسستنی زندگی آن‌ها با چرخه‌های طبیعی دارد.

دانستن زمان دقیق این رویداد برای بسیاری از خانواده‌ها جهت برنامه‌ریزی دورهمی‌ها، خرید ملزومات جشن و حتی رزرو تورهای گردشگری ویژه یلدا اهمیت دارد. بسیاری از ایرانیان مقیم خارج از کشور و گردشگران علاقه‌مند نیز تقویم خود را با این تاریخ تنظیم می‌کنند تا در جشن‌های باشکوه هتل‌ها و اقامتگاه‌های بوم‌گردی ایران شرکت کنند.

برگزاری شب یلدا

تاریخچه شب یلدا و فلسفه آن؛ نبرد نور و تاریکی

ریشه‌های تاریخچه شب یلدا به هزاران سال پیش و دوران میتراییسم (مهرپرستی) باز می‌گردد. واژه یلدا خود ریشه‌ای سریانی دارد و به معنای زایش یا تولد است. در باور ایرانیان باستان، این شب زمان تولد ایزد مهر یا میترا، الهه نور، عهد و پیمان و خورشید شکست‌ناپذیر است. آن‌ها معتقد بودند که در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی و اهریمن به اوج قدرت خود می‌رسند، اما درست در همین زمان، خورشید دوباره متولد می‌شود و بر تاریکی غلبه می‌کند.

فلسفه اصلی یلدا، امید به پیروزی نهایی نور بر ظلمت و نیکی بر بدی است. نیاکان ما برای اینکه در این شب طولانی و تاریک از گزند اهریمن در امان باشند و اندوه غیبت خورشید را فراموش کنند، دور هم جمع می‌شدند، آتش می‌افروختند و با تبریک شب یلدا تا سپیده صبح بیدار می‌ماندند و شادی می‌کردند. این جشن باستانی بعدها با آیین‌های زرتشتی و سپس فرهنگ اسلامی پیوند خورد و با تغییراتی جزئی تا به امروز پایدار مانده است.

شب یلدا یا شب چله؟ ریشه و دلیل نامگذاری

شاید برای شما هم سوال پیش آمده باشد که تفاوت شب یلدا و شب چله چیست؟ در حقیقت، این دو نام به یک رویداد اشاره دارند، اما از دو منظر متفاوت. همان‌طور که اشاره کردیم، یلدا واژه‌ای سریانی به معنای تولد است که اشاره به زایش خورشید دارد و از دوران ساسانیان وارد زبان پارسی شده است. اما چله نامی کاملا پارسی و بومی است که ریشه در گاه‌شماری کشاورزی و اقلیمی مردم ایران دارد.

در تقویم سنتی ایران، زمستان به دو بخش تقسیم می‌شود: چله بزرگ و چله کوچک. چله بزرگ از اول دی‌ماه آغاز می‌شود و تا دهم بهمن‌ماه (به مدت چهل روز) ادامه دارد. این دوره اوج سرمای زمستان است. چله کوچک نیز از دهم بهمن تا آخر بهمن (بیست روز) طول می‌کشد. از آنجا که شب یلدا آغازگر چله بزرگ زمستان است، ایرانیان به آن شب چله می‌گویند.

شب یلدا

بخش های مختلف جشن یلدا؛ نمادهای شب طولانی سال

جشن یلدا مجموعه‌ای از آیین‌های نمادین است که هر کدام فلسفه‌ای خاص در دل خود دارند. این آیین‌ها مانند حلقه‌های زنجیر، نسل‌های مختلف را به هم متصل می‌کنند.

سفره یلدا؛ بوم نقاشی طبیعت

قلب تپنده جشن های این شب، سفره شب یلدا است. این سفره که معمولا بر روی کرسی یا میزی زیبا پهن می‌شود، ویترینی از رنگ‌ها و مزه‌هاست. استفاده از رومیزی‌های سنتی ترمه یا قلمکار، شمعدان‌های قدیمی و گل‌های نرگس و سنبل، فضایی نوستالژیک می‌آفریند.

اما مهم‌ترین اجزای این سفره، خوراکی‌هایی هستند که هر کدام نمادی از برکت، تندرستی و شادکامی محسوب می‌شوند. آجیل مشکل‌گشا، شیرینی‌های خانگی و میوه‌های فصل، پای ثابت این خوان گسترده هستند.

شاهنامه خوانی در شب یلدا؛ حماسه خوانی در شب طولانی

یکی از زیباترین سنت‌های فرهنگی یلدا، شاهنامه خوانی در شب یلدا است. در گذشته، بزرگان فامیل داستان‌های حماسی رستم و سهراب، نبرد دیو سپید و دلیری‌های پهلوانان ایران را از روی کتاب فردوسی برای کودکان و جوانان می‌خواندند. این کار نه تنها باعث سرگرمی می‌شد، بلکه راهی برای انتقال تاریخ، زبان و هویت ملی به نسل‌های آینده بود.

شنیدن ابیات حماسی در بلندترین شب سال، یادآور این نکته است که همانند پهلوانان شاهنامه که بر تاریکی و پلیدی پیروز می‌شدند، نور خورشید نیز بر تاریکی شب چله فائق خواهد آمد.

گرفتن فال حافظ؛ گره گشایی از رازهای آینده

شاید هیجان‌انگیزترین بخش شب نشینی یلدا، گرفتن فال حافظ باشد. ایرانیان باور دارند که لسان‌الغیب، حافظ شیرازی، از اسرار نهان آگاه است و می‌تواند در این شب خاص، راهنمای آن‌ها باشد. معمولا بزرگترین فرد خانواده، دیوان حافظ را به نیت شادی و بهروزی اعضای خانواده می‌گشاید و غزل را با صدایی رسا می‌خواند.

تفسیر فال حافظ و امید به آینده‌ای روشن، گرما‌بخش محفل خانوادگی است و شور و شوقی وصف‌ناشدنی ایجاد می‌کند.

خوردن انار و هندوانه؛ سرخی به رنگ خورشید

چرا انار و هندوانه؟ انتخاب این میوه‌ها تصادفی نیست. رنگ سرخ انار و هندوانه، نمادی از سرخی خورشید و حرارت زندگی است. دانه‌های فراوان انار نماد باروری، زایش و برکت هستند. هندوانه نیز که میوه‌ای تابستانی است، به نیت خداحافظی با گرما و ذخیره کردن سلامتی برای مقابله با سرمای زمستان خورده می‌شود.

ایرانیان قدیم معتقد بودند خوردن هندوانه در شب یلدا باعث می‌شود که در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر بدن غلبه نکند.

ایرانگردی در شب چله؛ آداب و رسوم یلدا در استان های مختلف

اگرچه کلیت جشن یلدا در سراسر ایران یکسان است، اما هر منطقه با توجه به اقلیم و فرهنگ بومی خود، رنگ و بویی خاص به این جشن بخشیده است.

یلدا در آذربایجان؛ جشن چیله گجه سی

در خطه آذربایجان، یلدا را چیله گجه سی می‌نامند. یکی از زیباترین رسوم این دیار، فرستادن خوانچه یا هدایای تزئین شده برای نوعروسان است. خانواده داماد طبق‌هایی شامل هندوانه تزئین شده، پارچه، آجیل و شیرینی را با ساز و دهل به خانه عروس می‌فرستند.

شما می‌توانید با خرید بلیط هواپیما تبریز و سر زدن به این شهر تاریخی، هم از بهترین جاهای دیدنی تبریز دیدن کرده و هم در شب چله ترک ها شرکت کنید.

یلدا در اصفهان؛ شب چله و چله زری

اصفهانی‌های خوش‌ذوق، آیین‌های خاصی دارند. در قدیم، زمستان را به دو بخش چله و چله کوچک تقسیم می‌کردند و نام‌هایی مانند چله زری و عمو چله بر روی آن‌ها می‌گذاشتند. پهن کردن سفره با ظروف قلمزنی و مسی، خوردن انگور و کشمش و داستان‌گویی پدربزرگ‌ها، از رسوم زیبای این شهر است.

غذای مخصوص این شب در بسیاری از خانواده‌های اصفهانی، پلو ماهی یا غذاهای محلی مانند کوفته است. همچنین در این شب ممکن است مراسم‌هایی در جاهای دیدنی اصفهان مثل سی و سه پل یا میدان نقش جهان اصفهان برگزار شود.

جشن شب یلدا

یلدا در شیراز؛ فال حافظ در جوار آرامگاه

شیرازی‌ها ارادت ویژه‌ای به همشهری خود، حضرت حافظ، دارند. سفره یلدای شیرازی‌ها با رنگینک، خرما و مرکبات معطر فارس رنگین می‌شود. اما اوج زیبایی یلدا در شیراز، حضور مردم در آرامگاه حافظ شیراز (حافظیه) است. بسیاری از مردم و گردشگران ترجیح می‌دهند فال شب یلدای خود را در فضای روحانی حافظیه بگیرند.

خواندن اشعار سعدی و حافظ و خوردن کلم‌پلوی شیرازی، از دیگر رسوم این شب است.

یلدا در چهارمحال و بختیاری؛ شاهنامه خوانی و نان یوخه

در میان اقوام بختیاری، یلدا فرصتی برای گردهمایی‌های بزرگ ایل است. شاهنامه‌خوانی با آواز لری و نوای نی، بخشی جدایی‌ناپذیر از این شب است. زنان بختیاری نان‌های محلی خوشمزه‌ای مانند یوخه یا تیری می‌پزند و در سفره می‌گذارند.

همچنین رسمی به نام کدوپزان دارند که کدو تنبل را در آتش می‌پزند و به عنوان نماد خورشید میل می‌کنند.

یلدا در کردستان؛ شه و چله و دلمه

در کردستان، شب یلدا را شه‌و چله می‌نامند. از ماه‌ها قبل، خانواده‌ها خوشه‌های انگور و بادام را برای این شب ذخیره می‌کنند. یکی از غذاهای اصلی شب یلدا در کردستان، دلمه برگ مو و دلمه کلم است. بازی‌های بومی و محلی و خواندن داستان‌های کردی نیز در این شب رواج دارد.

برای شرکت در جشن یلدای کردستان می‌توانید بلیط هواپیما سنندج را با بهترین قیمت از سایت تریپ بخرید.

یلدا در شمال ایران؛ ماهی سفید و ازگیل

در استان‌های گیلان و مازندران، سفره یلدا بوی دریا و جنگل می‌دهد. ماهی سفید شکم‌پر یا فسنجان با مرغابی، شام محبوب شمالی‌ها است. میوه‌های محلی مانند ازگیل (که به آن کِنِس می‌گویند)، مرکبات و کدو حلوایی پخته شده، جایگاه ویژه‌ای در سفره یلدای شمالی ها دارند.

مردم گیلان معتقدند که خوردن هندوانه در شب یلدا، باعث خنکی و رفع عطش در تابستان آینده می‌شود.

یلدا در جنوب ایران؛ شب قصه و نخل

در استان‌های جنوبی مانند خوزستان، بوشهر و هرمزگان، شب یلدا با گرمای وجود مردم خونگرم جنوب درمی‌آمیزد. خرما، ارده و شیره و حلواهای محلی مانند رنگینک، پای ثابت سفره‌ها هستند. در این شب، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها قصه‌ها و افسانه‌های دریایی و بومی را برای نوه‌ها تعریف می‌کنند و تا پاسی از شب به گفتگو و شادی می‌پردازند.

شب یلدا

آیا شب یلدا در کشورهای دیگر هم جشن گرفته می شود؟

بله؛ گستره فرهنگی نوروز و یلدا، فراتر از مرزهای سیاسی کنونی ایران است. جشن شب یلدا در بسیاری از کشورهایی که در حوزه تمدنی ایران باستان قرار داشته‌اند یا تحت تاثیر فرهنگ پارسی بوده‌اند، برگزار می‌شود. از جمله این کشورها عبارتند از:

• افغانستان: در افغانستان، شب یلدا با شب‌نشینی، خوردن هندوانه و انار و خواندن شعر شب یلدا جشن گرفته می‌شود.
• تاجیکستان: مردم فارسی‌زبان تاجیکستان، این شب را با پختن شیرینی‌های خاص و گردهمایی خانوادگی گرامی می‌دارند.
• جمهوری آذربایجان: در بخش‌هایی از جمهوری آذربایجان نیز رسومی مشابه چیله گجه سی ایران وجود دارد.

همچنین در کردستان عراق و ترکیه و در میان جوامع ایرانیان پراکنده در سراسر اروپا و آمریکا، این جشن هر ساله با شکوه خاصی برگزار می‌شود تا رشته پیوند با سرزمین مادری گسسته نشود.

شب یلدای امسال را با سفر به شهرهای ایران جشن بگیرید

شب یلدا تنها یک شب طولانی نیست؛ بلکه میراثی زنده از عشق، امید و همزیستی است که هزاران سال دوام آورده است. در دنیای مدرن امروز که فاصله‌ها میان انسان‌ها زیاد شده، یلدا بهانه‌ای شیرین است تا گوشی‌های هوشمندمان را کنار بگذاریم، در چشمان عزیزانمان نگاه کنیم و گرمای خانواده را دوباره حس کنیم. چه در خانه پدربزرگ باشید و چه در هتلی لوکس در دل بزرگترین کویر ایران یا جنگل های اطراف تهران، یلدا فرصتی برای جشن گرفتن زندگی است.